Roman Stanisław Dmowski, herbu Pobóg (1864-1939), polityk, mąż stanu, publicysta polityczny, minister spraw zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP oraz II i III Dumy. Współzałożyciel endecji i działacz niepodległościowy. Dążył do zjednoczenia wszystkich ziem polskich i uzyskanie autonomii w ramach Imperium Rosyjskiego, aby później odzyskać niepodległość w oparciu o sojusz z Rosją i ententą. Zwolennik i lider Narodowej Demokracji.
Dmowski był delegatem Polski na konferencję paryską w 1919 i sygnatariuszem traktatu pokojowego w Wersalu. Absolutny przeciwnik polityczny Józefa Piłsudskiego a zwłaszcza tworzenia państwa federacyjnego – wizji wielowyznaniowej i wielonarodowościowej Polski. Jest twórcą inkorporacyjnej koncepcji państwa narodowego, zakładającej polonizację ludności niepolskiej.
W 1881 roku założył tajną organizację uczniowską pod nazwą „Strażnica”. Odbywały się regularne wykłady z języka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej; to był jeden ze sposobów obrony Polaków przed rusyfikacją.
W 1886 podjął studia na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, na wydziale fizyczno-matematycznym – sekcja nauk przyrodniczych. Dwa lata później został członkiem warszawskiego koła organizacji młodzieży patriotycznej „Zet”. W kolejnym roku 1889 roku został przyjęty do Ligi Polskiej, gdzie byli działacze z Polski i emigracji. Kilka miesięcy później zaczął współpracę z tygodnikiem „Głos”. W 1893 roku dokonał przewrotu w Lidze Polskiej i powołał Ligę Narodową, na czele której stanął. Wtedy trafił do aresztu – na cztery miesiące a potem zesłany do Kongresówki, do Mitawy – za zorganizowanie manifestacji narodowej – w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja. Uciekł stamtąd w lutym 1895 roku do Lwowa. Zajął się redagowaniem w dwutygodniku „Przegląd Wszechpolski”, współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Od 1896 roku w składzie Rady Głównej Ligi Narodowej, rok później został korespondentem Towarzystwa Polskiego Muzeum Narodowego w Rappewrwilu. Odkąd wrócił do Polski w 1901, mieszkał w Krakowie a od 1905 w Warszawie. W międzyczasie wydała książkę, która była swoistym wyznaniem wiary „Myśli nowoczesnego Polaka”. Wówczas jawnie wystąpił przeciw antyrosyjskiej akcji rewolucyjnej polskich socjalistów. Dotarł nawet do Tokio. Chciał przekonać rząd japoński, że polskie powstanie antyrosyjskie (Piłsudskiego) w Kongresówce byłoby dla Polaków szkodliwe, i nic nie dające Japonii. Przedstawił program autonomii
Królestwa, samorządu wiejskiego i miejskiego oraz spolszczenia szkół i urzędów. Dzięki Dmowskiemu endecja zdominowała politykę Królestwa. Jako reprezentant Ligi Narodowej, w 1904 w Paryżu wziął udział w konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji. To wtedy została przyjęta rezolucja o autonomii Królestwa Polskiego i potrzebie konstytuanty w Warszawie. Pod koniec 1905 został redaktorem „Gazety Polskiej”. Dwa lata później został wybrany posłem do rosyjskiej II Dumy przewodniczącym koła polskiego. Wtedy też napisał książkę w której przedstawił położenie polityczne Polski i jej zaborców – „Niemcy, Rosja i kwestia polska”. Udowodnił w niej, że dla Rosji i Austrii kwestia polska była mało istotnym problemem a dla Niemiec zasadniczą sprawą powiązaną z ich ekspansją w kierunku wschodnim. Roman Dmowski wierzył we wspólną obrona narodów słowiańskich przed ekspansją Niemiec a nawet w przekształcenie Austro-Węgier w federację narodów słowiańskich. Jego wizja nie znajdowała zwolenników, część Polaków niechętna nastawieniu prorosyjskiemu odeszła z Ligi Narodów, inni z różnych organizacji zerwało z nią kontakty.
Od tej pory ze zdaniem Dmowskiego coraz mniej się liczono. W latach 1907–1911 były rozłamy w endecji. Dwa lata później napisał książkę pt. „Upadek myśli konserwatywnej w Polsce”. Utworzył w Warszawie Komitet Narodowy Polski. W 1915 wyjechał na Zachód i rozpoczął akcję na rzecz Polski w stolicach zachodnich państw Ententy, był w Lozannie i Rzymie. Jest autorem memoriału, w którym wysunął niepodległość Polski jako realny plan polityczny. Rok później za cykl wykładów na Uniwersytecie w Cambridge otrzymał doktorat honoris causa. W 1917 roku czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich rozesłał memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”. Było tam projekty granic w niepodległej Polsce. W tym samym roku został
prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Polskiego Komitetu Narodowego. Komitet był uznawany przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego.
Roman Dmowski w1919 został Delegatem Pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu, gdzie wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu, 5-godzinne exposé – również w języku francuskim i angielskim, bo nie ufał tłumaczom. Wkrótce z Paderewskim w Wersalu podpisali traktat wersalski, który przywrócił państwo polskie na mapach świata. W 1919 roku, został wybrany posłem na Sejm Ustawodawczy z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. W czasie wojny bolszewickiej był członkiem Rady Obrony Państwa. Niecały kwartał w 1923 roku był ministrem spraw zagranicznych w rządzie Wincentego Witosa. Cały czas zajmował się publicystyką, wydawaniem swoich książek. W 1926 założył Obóz wielkiej Polski, dwa lata później Stronnictwo Narodowe.
Dmowski przeszedł udar mózgu w 1937 a rok później zapalenie płuc. Zmarł z 1 na 2 stycznia 1939 roku w majątku przyjaciół w Drozdowie. Tam też odbyły się uroczystości żałobne, kolejne 5 stycznia 1939 w archikatedrze warszawskiej. Według różnych źródeł hołd oddało mu 100 tys. do 200 tys. osób. Ciało złożono do rodzinnego grobu na cmentarzu Bródnowskim.
źródło: wikipedia.org
Artykuł powstał dzięki wsparciu programu „Dolny Śląsk Pamięta” przez Fundację KGHM
