Agaton Giller (1831-1887) polski dziennikarz i pisarz, konspirator i działacz niepodległościowy. W 1853 roku został uwięziony w Cytadeli Warszawskiej pod zarzutem antyrosyjskiej działalności i skazany na katorgę we wschodniej Syberii. Szedł tam w kajdanach, rok i cztery miesiące, przykuty do żelaznego drąga.
Katorżnicza praca trwała pięć lat ale do Polski carscy żołdacy nie pozwolili mu wrócić. Osiedlił się w Irkucku, gdzie założył polską szkołę w której sam nauczał. Po dwóch latach przyjechał do Warszawy. Działał znowu jawnie i konspiracyjnie, był strategiem i wizjonerem. Jednym z najaktywniejszych członków ruchów niepodległościowych, pisał odezwy, redagował pisma. Wiele podróżował, najczęściej były to „ucieczki” i zawsze działał dla dobra kraju. Miał tyluż zwolenników co wrogów. Po wybuchu Powstania Styczniowego stanął po stronie białych.
To Agaton Giller był autorem koncepcji utworzenia tajnego państwa polskiego. Potem Odezwy do obywateli zaborów pruskiego i austriackiego oraz Instrukcja dla agentów Rządu Narodowego za granicą.
Odsunął się od działań politycznych, po otrzymaniu anonimu, w którym grożono mu śmiercią. Zmarł na zapalenie płuc. Jego doczesne ciało spoczęło na cmentarzu Sapieżyńskim w Stanisławowie ale cmentarz i polskie groby były niszczone i plądrowane. Dopiero w 1981 roku prochy Agatona Gillera sprowadzono na Stare Powązki.
W 50 rocznicę śmierci Gillera, została wydana publikacja W świetle akt państw zaborczych, w której autor ppłk. Zygmunt Zygmuntowicz pisze:
Dążył do walki wręcz; nie było mu to jednak przeznaczone, więc piórem i słowem walczył od najmłodszych lat do ostatniej chwili jego życia (…) Poza tym sprawa Gillera w okresie omawianym na tle zarządzeń władz zaborczych naświetla ówczesne stosunki polityczne na ziemiach polskich – co razem daje obraz walk i cierpień pokolenia w latach 1860-tych, względnie popowstaniowych.
źródło: dlibra.umcs.lublin.pl
Artykuł powstał dzięki wsparciu programu „Dolny Śląsk Pamięta” przez Fundację KGHM