Hrabia Jakub Ksawery Aleksander Potocki herbu Piława urodził się 26 stycznia 1863 r. w Berlinie. Pochodził z zamożnej arystokratycznej rodziny. Jego matką byłą Maria z domu Sapiecha herbu Lis, a ojcem Stanisław Potocki.
Młody hrabia pobierał gruntowne nauki na Uniwersytecie w Dorpacie, gdzie studiował prawo. Należał do najstarszej polskiej korporacji akademickiej Konwent Polonia, która powstała w 1828 r. na kanwie Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Zrzeszała pod jedną banderą wszystkich studentów z terenów dawnej Rzeczpospolitej. Potocki należał również do Stowarzyszenia Filistrów Konwentu Polonia w Warszawie.
Potocki w 1899 r. pojął za żonę wnuczkę hrabiego Andrzeja Zamoyskiego, Teresę. Niestety małżeństwo nie doczekało się potomstwa. Z kolei siostra Jakuba, Izabela poślubiła III ordynata na Łańcucie Romana Potockiego. Tutaj dla małżonków los okazał się okrutny, gdyż kobieta zmarła zaledwie 4 miesiące po ślubie.
Hrabia Potocki należał do grona najbogatszych ludzi w czasach dwudziestolecia międzywojennego. Był właścicielem majątku ziemskiego, którego powierzchnia sięgała 33.680 ha, a jego majątek wyceniano na 60 mln ówczesnych złotych. Był ostatnim właścicielem zamku w Brzeżanach, który podczas I wojny światowej został ostrzelany przez artylerię i uległ częściowemu zniszczeniu. Potocki ofiarował zamek Wojsku Polskiemu, które planowało odbudować go na wzór z 1775 r. Część majątku w Brzeżanach zapisał w testamencie na rzecz utworzonej przez siebie w 1934 t. fundacji, która zajmowała się wspieraniem leczenia i badania chorób płuc i nowotworów. Potocki uratował także część brzeżańskich nagrobków Sieniawskich, które do dziś pozostają na Zamku Królewskim na Wawelu oraz zamku w Piaskowej Skale.
W znacznej mierze przyczynił się do powstania Instytutu Rodowego w Polsce. Do tej pory placówka funkcjonuje pod nazwą Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie i pozostaje największą w kraju placówką onkologiczną i instytutem badawczym. Potocki mocno angażował się w badania oraz leczenie chorób nowotworowych oraz chorób płuc. Jak wspomniano wcześniej założył fundację, która miała wspierać walkę z tymi chorobami. Przeznaczył na to znaczną część swojego majątku.
Hrabia przekazał znaczną część swoich zbiorów do Muzeum Narodowego w Warszawie, do którego trafiły obrazy, portrety, gobeliny i inne wartościowe przedmioty. Z kolei Ossolineum otrzymało m.in. obraz Jana Matejki „Unia Lubelska”.
Potocki był człowiekiem nader skromnym, unikającym poklasku i zaszczytów. Został honorowym obywatelem miasta Brzeżany, a na kilka dni przed śmiercią odznaczono go Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotą Odznaką Honorową Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej.
Czując rychle zbliżającą się śmierć, 22 września 1934 r. spisał testament, którego wykonanie powierzył Bronisławowi Czurkowi oraz Kazimierzowi Moszyńskiemu. Hrabia z małżonką byli bezdzietni, Potocki nie posiadał także rodzeństwa, postanowił więc rozdysponować swoim majątkiem na rzecz narodu. Fragment jego testamentu przedstawia się następująco: „Dążąc do tego, by majątek odziedziczony po przodkach stał się wartością trwale pożyteczną, a uważając, że obowiązkiem mym jako człowieka obdarzonego wyrokami boskimi dobrami majątkowymi oraz szczytnymi tradycjami najlepszych synów mego Rodu – jest przyczynienie się do ulżenia doli ludzkości, a Narodu Polskiego w szczególności, postanawiam mój majątek na utworzenie Fundacji, która by przyczyniła się do ulżenia doli obywateli należących do Państwa Polskiego, zmniejszając cierpienia ludzkie spowodowane niezwalczonymi dotychczas przez badawczą myśl…”.
Jakub Ksawery Aleksander Potocki zmarł zaledwie kilka dni później, 27 września. Jego ciało zostało pochowane w Raju, gdzie znajdował się rodzinny pałac Potockich.
Publikacja powstała dzięki wsparciu Fundacji KGHM Polska Miedź
