W zbiorach wrocławskiego Muzeum Archidiecezjalnego jest XIII-wieczna kronika z klasztoru cysterskiego w Henrykowie, zwana Księgą Henrykowską, gdzie znajduje się najstarszy znany zapis zdania w języku polskim: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” czyli „Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj”. To zdanie wypowiedział pewien Czech, rycerz mieszkający we wiosce Brukalice, a zwrócił się tak do swej polskiej żony. Osoba zapisująca tę wypowiedź, zakonnik, najprawdopodobniej był Niemcem. Mamy tu więc spotkanie trzech narodowości ważnych dla historii Śląska, a poznanie złożonych wzajemnych relacji między tymi narodowościami pozwoli zrozumieć istotne źródła powstań śląskich lat 1919-21.
Powstania śląskie były walką między Niemcami a Polakami, już bez żadnego udziału strony czeskiej, jednak warto pamiętać, że Śląsk dłużej należał do Królestwa Czeskiego niż do Królestwa Polskiego. Wrocław założony został przez Czechów i upamiętnia imię księcia Vratislawa, ojca św. Wacława. Kiedy przed chrztem Polski czeska księżniczka Dobrawa przybyła by zostać żoną Mieszka I, to granicę czesko- polską przekraczała nie w Kudowie, lecz pod Żmigrodem. To dopiero w roku 981, gdy w wyniku zmian międzynarodowych sojuszy upadł układ polsko- czeski, Mieszko I zbrojne odebrał Czechom nie tylko Śląsk, ale i Kraków.
Pewna liczba Czechów mieszkała na Śląsku, tak jak Boguchwał z Brukalic – właśnie ten, który wypowiedział zdanie zapisane w Księdze Henrykowskiej. Czytając to zdanie moglibyśmy powątpiewać, czy chodzi o staropolszczyznę, czy może o staroczeszczyznę. Jednak wątpliwości przecina zakonnik piszący kronikę słowami „hoc est in polonico”, czyli: „to jest po polsku”. Rdzenna ludność Śląska mówiła więc po polsku, a nie po czesku. Gdy Mieszko I w 981 odebrał Czechom Śląsk, był nie tyle zaborcą, co raczej jednoczycielem ziem polskich. Oczywiście, poszczególne plemiona słowiańskie zapewne używały własnych dialektów, tak więc mowa raczej o pewnych tendencjach językowych, a nie o jednoznacznie ukształtowanych językach polskim i czeskim.
W epoce rozbicia dzielnicowego XIII wieku Śląsk był rządzony przez poszczególnych książąt z dynastii Piastów tak samo, jak i inne ziemie polskie. Władca Śląska Henryk Brodaty uchodził za najważniejszego wśród piastowskich kuzynów i zabiegał, by jego syn Henryk Pobożny zdołał zjednoczyć cały kraj przywdziewając na głowę koronę. Do tego nie doszło za sprawą Mongołów, którzy najechali nasz kraj w roku 1241, zaś przeciwstawiający się im Henryk Pobożny poległ w bitwie pod Legnicą. Mongołowie dokonali ogromnych zniszczeń i aby zasiedlić spustoszone ziemie, kolejni władcy sprowadzali licznych osadników z Niemiec, gdzie z kolei miała miejsce wielka eksplozja demograficzna. Z racji swego położenia to Śląsk najbardziej ulegał germanizacji, tym bardziej, że i mieszczanie zazwyczaj byli wysoko wykwalifikowanymi rzemieślnikami przybywającymi z dużo bardziej rozwiniętych Niemiec. Z czasem i śląska szlachta zaczęła między sobą rozmawiać w języku niemieckim, dobrowolnie poddając się trendom kulturowym.
Gdy za Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego doszło do zjednoczenia Polski, nie objęło ono Śląska, poddanego wpływom królów czeskich. Kazimierz miał ochotę odzyskać Śląsk, jednak w skomplikowanej sytuacji międzynarodowej oraz realnie licząc swe siły musiał od tego odstąpić. Z kolei nowa dynastia, Jagiellonowie, panowała nie tylko w Polsce, ale przez pewien czas i w Czechach, toteż nie uważała za ważne, aby strać się o przejście Śląska od Czech do Polski. Tym samym, aż do roku 1742, to jest do wojny prusko- austriackiej i następujących po tym zmianach granic państwowych, Śląsk formalnie należał do Królestwa Czech. W tym jednak czasie już niewielu na Śląsku mówiło po czesku, gdyż już od szeregu pokoleń królami czeskimi byli władcy z dynastii Habsburgów. W trakcie powstań śląskich w latach 1919-21 to Polacy walczyli z Niemcami, zaś Czesi tylko przyglądali się temu z oddali. Nie można jednak udawać, że dzieje Śląska wypełnione były wyłącznie rywalizacją Polaków i Niemców. W rywalizacji uczestniczyli również i Czesi.
Publikacja powstała dzięki wsparciu Fundacji KGHM Polska Miedź
